Dramaty Tadeusza Różewicza niepokoją, dręczą, wytrącają z równowagi. To świat, który wypadł ze swoich ram – nieuporządkowany, niespójny, zbudowany z fragmentów gazet, telewizyjnych programów, ulicznych rozmów. To nie tylko znakomity obraz rzeczywistości, ale także przejmujące zmaganie się z ciągłym brakiem – komunikacji, wspólnego języka, prawdziwych uczuć, i, przede wszystkim, z  brakiem Boga.

Jesteśmy już po ostatecznej katastrofie, zdaje się powtarzać Różewicz, gdy cały dawny porządek obrócił się w proch. Nie ma jednak nikogo, kto mógłby go przywrócić – Bóg znikł bezpowrotnie, pozostawiając w zamian tylko poczucie chaosu. Teatr autora „Kartoteki”, wywodzi się właśnie z takiego, (anty)metafizycznego porządku. To w nim leży źródło pękniętej, polifonicznej formy tych tekstów. Podobnie jak u innych wielkich (post)modernistów: Becketta, Audena, Celana.

Tadeusz Różewicz to twórca silnie z „X muzą” związany: był współscenarzystą kilku filmów swojego brata, Stanisława; w jego wierszach znajdziemy też sporo nawiązań do chociażby Pasoliniego, Eisensteina czy Felliniego. Jednak, co więcej, dramaty Różewicza okazały się wyjątkowo „filmowe” – wielogłosowe, antyrealistyczne, obrazowe i metaforyczne – znalazły swoich realizatorów nie tylko wśród twórców stricte teatralnych.

Podczas festiwalowych pokazów zobaczymy spektakle Teatru Telewizji, które stworzą kompletną panoramę stylów i estetyk dramaturgii Różewicza. Przełomową „Kartotekę” obejrzymy w intrygującej inscenizacji Krzysztofa Kieślowskiego, który awangardowy dramat opowiedział poprzez przejmujący, realistyczny film. „Do piachu”, w znakomitej wersji Kazimierza Kutza, to sztuka nieco bardziej w swojej formie tradycyjna, bolesne rozliczenie Różewicza z codziennym życiem leśnych oddziałów partyzanckich. Estetycznym i tematycznym powrotem do modernizmu jest „Pułapka” – bliski ekspresjonizmowi portret Franza Kafki, tutaj, w najbardziej przez autora docenionej, inscenizacji brata.

Ale chyba najciekawszą dla miłośników kina projekcją będzie „Duszyczka” – telewizyjna wersja  wybitnego przedstawienia Jerzego Grzegorzewskiego. Już sama forma spektaklu przypomina nerwowo odtwarzany, porwany „film z pamięci” głównego bohatera. W mrocznej, podziemnej przestrzeni przedstawienia znajdziemy także atrybuty realizacyjnego planu – szpule, taśmy, klaps, szyny… Trafne oko wychwyci cytaty i nawiązania do postaci wybitnych reżyserów i ich dzieł.

Czy język filmu przetrwał spotkanie ze swobodną formą tekstów Różewicza? Czy dzięki kamerze i montażowym efektom chaos rzeczywistości stał się trochę spójniejszy, a może wręcz przeciwnie – jeszcze bardziej ciemny, gęsty i nieznany?

Michał Zdunik

Przeglądowi towarzyszy koncert Karoliny Cichej „Do ludożerców”, inspirowany poezją Tadeusza Różewicza, oraz spotkanie z Bohdanem Zadurą.